เตน วุตฺตํ ‘‘ฐิติภาคิโย สมาธี’’ติฯ อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตาฯ สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺตีติ ปคุณปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย โจเทนฺติ ตุทนฺติฯ ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน โส ปฐมชฺฌานสมาธิ วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติปทฏฺฐานตาย ‘‘วิเสสภาคิโย’’ติ วุตฺโตฯ

นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปฐมชฺฌานลาภิํ ฌานโต วุฏฺฐิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาญาเณน สหคตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ ฌานงฺเคสุ ปเภเทน อุปฏฺฐหนฺเตสุ นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพิทา’’ติ วุจฺจติฯ สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย โจเทนฺติ ตุทนฺติฯ วิราคูปสํหิตาติ วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตาฯ วิปสฺสนาญาณญฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต ‘‘วิราคูปสํหิต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญามนสิการา วิราคูปสํหิตา เอว นามฯ ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ วเสน ปฐมชฺฌานสมาธิ อริยมคฺคปฺปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย ‘‘นิพฺเพธภาคิโย’’ติ วุตฺโตฯ หานํ ภชนฺตีติ หานภาคิยา, หานภาโค วา เอเตสํ อตฺถีติ หานภาคิยา, ปริหานโกฏฺฐาสิกาติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน ฐิติภาคิโย เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สกฺขิภพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เทวตาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อรหตฺตวคฺโค

1-3. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[75-77] อฏฺฐมสฺส ปฐมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ ตติเย ติวิธํ กุหนวตฺถุนฺติ ปจฺจยปฺปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถปฺปวตฺตนสงฺขาตํ ติวิธํ กุหนวตฺถุํฯ อุกฺขิปิตฺวาติ ‘‘มหากุฏุมฺพิโก มหานาวิโก มหาทานปตี’’ติอาทินา ปคฺคณฺหิตฺวา ลปนํฯ อวกฺขิปิตฺวาติ ‘‘กิํ อิมสฺส ชีวิตํ, พีชโภชโน นามาย’’นฺติ หีเฬตฺวา ลปนํฯ

ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุขโสมนสฺสสุตฺตวณฺณนา

[78] จตุตฺเถ ยถาวุตฺตธมฺมาทีสุ ตสฺส กิเลสนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อนวสฺสนนฺติ ‘‘สุขโสมนสฺสพหุโล วิหรตี’’ติ วุตฺตํฯ กายิกสุขญฺเจว เจตสิกโสมนสฺสญฺจ พหุลํ อสฺสาติ สุขโสมนสฺสพหุโลฯ ยวติ เตน ผลํ มิสฺสิตํ วิย โหตีติ โยนิ, เอกนฺติกํ การณํฯ อสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ ปริปุณฺณนฺติ อวิกลํ อนวเสสํฯ

สุขโสมนสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อธิคมสุตฺตวณฺณนา

[79] ปญฺจเม อาคจฺฉนฺติ เอเตน กุสลา วา อกุสลา วาติ อาคมนํ, กุสลากุสลานํ อุปฺปตฺติการณํฯ ตตฺถ กุสโลติ อาคมนกุสโลฯ เอวํ ธมฺเม มนสิกโรโต กุสลา วา อกุสลา วา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตีติ เอวํ ชานนฺโตฯ อปคจฺฉนฺติ กุสลา วา อกุสลา วา เอเตนาติ อปคมนํฯ เตสํ เอว อนุปฺปตฺติการณํ, ตตฺถ กุสโลติ อปคมนกุสโลฯ เอวํ ธมฺเม มนสิกโรโต กุสลา วา อกุสลา วา ธมฺมา นาภิวฑฺฒนฺตีติ เอวํ ชานนฺโตฯ อุปายกุสโลติ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสมนฺนาคโตฯ อิทญฺจ อจฺจายิกกิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยา การณชานนวเสน เวทิตพฺพํฯ

อธิคมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-7. มหนฺตตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[80-81] ฉฏฺเฐ สมฺปตฺเตติ กิเลเส สมฺปตฺเตฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

มหนฺตตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-10. ทุติยนิรยสุตฺตาทิวณฺณนา

[82-84] อฏฺฐเม กายปาคพฺภิยาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน วจีปาคพฺภิยํ มโนปาคพฺภิยญฺจ สงฺคณฺหาติฯ นวมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ทุติยนิรยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อรหตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สีติวคฺโค

1. สีติภาวสุตฺตวณฺณนา

[85] นวมสฺส ปฐเม สีติภาวนฺติ นิพฺพานํ, กิเลสวูปสมํ วาฯ นิคฺคณฺหาตีติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขโต รกฺขณวเสน นิคฺคณฺหาติฯ ปคฺคณฺหาตีติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชปาตโต รกฺขณวเสน ปคฺคณฺหาติฯ สมฺปหํเสตีติ สมปฺปวตฺตจิตฺตํ ตถาปวตฺติยํ ปญฺญาย โตเสติ อุตฺเตเชติ วาฯ ยทา วา ปญฺญาปโยคมนฺทตาย อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ ภาวนาย น ปกฺขนฺทติ, ตทา ชาติอาทีนิ สํเวควตฺถูนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมฺปหํเสติ สมุตฺเตเชติฯ อชฺฌุเปกฺขตีติ ยทา ปน จิตฺตํ อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมฺมเทว ภาวนาวีติํ โอติณฺณํ โหติ, ตทา ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ กิญฺจิ พฺยาปารํ อกตฺวา สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ สารถี วิย อชฺฌุเปกฺขติ, อุเปกฺขโกว โหติฯ ปณีตาธิมุตฺติโกติ ปณีเต อุตฺตเม มคฺคผเล อธิมุตฺโต นินฺนโปณปพฺภาโรฯ

สีติภาวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-11. อาวรณสุตฺตาทิวณฺณนา

[86-95] ทุติเย อจฺฉนฺทิโกติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิโตฯ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺโญติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีโน ฯ ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปจฺจโย น โหติ, โสปิ ทุปฺปญฺโญ เอว นามฯ อภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ อริยมคฺคํ โอกฺกมิตุํ อธิคนฺตุํ อภพฺโพฯ น กมฺมาวรณตายาติอาทีสุ อภพฺพวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จตุตฺถาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ

อาวรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สีติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อานิสํสวคฺโค

1-11. ปาตุภาวสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-106] ทสมสฺส ปฐมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ อฏฺฐเม เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตาวา, ตสฺส ภาโว เมตฺตาวตา, เมตฺตาปฏิปตฺติ, ตายฯ สา ปน เมตฺตาวตา เมตฺตาวเสน ปาริจริยาติ อาห ‘‘เมตฺตายุตฺตาย ปาริจริยายา’’ติฯ ปริจรนฺติ วิปฺปกตพฺรหฺมจริยตฺตาฯ ปริจิณฺณสตฺถุเกน สาวเกน นาม สตฺถุโน ยาว ธมฺเมน กาตพฺพา ปาริจริยา, ตาย สมฺมเทว สมฺปาทิตตฺตาฯ นวมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ

ปาตุภาวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อานิสํสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[107-116] เอกาทสมวคฺโค อุตฺตานตฺโถเยวฯ

อิติ มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

ฉกฺกนิปาตวณฺณนาย อนุตฺตานตฺถทีปนา สมตฺตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

สตฺตกนิปาต-ฏีกา

1. ปฐมปณฺณาสกํ

1. ธนวคฺควณฺณนา

[1-10] สตฺตกนิปาตสฺส ปฐโม วคฺโค อุตฺตานตฺโถฯ

2. อนุสยวคฺโค

4.ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา

[14] ทุติยสฺส จตุตฺเถ อุภโต อุภยถา, อุภโต อุโภหิ ภาเคหิ วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต เอกเทสสรูเปกเสสนเยนฯ ทฺวีหิ ภาเคหีติ กรเณ นิสฺสกฺเก เจตํ พหุวจนํ ฯ อาวุตฺติอาทิวเสน อยํ นิยโม เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อรูปสมาปตฺติยา’’ติอาทิฯ เอเตน ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโท, ‘‘นามกายโต รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกมหารกฺขิตตฺเถรวาโท, ‘‘สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน เอกวารํ, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ เอวํ ปวตฺโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถรวาโท จาติ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ เถรวาทานํ เอกชฺฌํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ปฐมวาเท ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต วุตฺโต, ทุติยวาเท อุภโต ภาคโต วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต, ตติยวาเท ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ อยเมเตสํ วิเสโสติฯ วิมุตฺโตติ กิเลเสหิ วิมุตฺโต, กิเลสวิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทเนหิ วา กายโต วิมุตฺโตหิ อตฺโถฯ

โสติ อุภโตภาควิมุตฺโตฯ กามญฺเจตฺถ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมฺปิ อรูปาวจรชฺฌานํ วิย ทุวงฺคิกํ อาเนญฺชปฺปตฺตนฺติ วุจฺจติฯ